Azərbaycanda bir qrup jurnalist Prezident Aparatının qarşısında etiraz aksiyası keçirməyi planlaşdırır. Onlar “söz azadlığı hüququndan istifadə edə bilmədiklərini” vurğulayır və informasiya azadlığının pozulduğunu iddia edirlər.
“Nə baş verir?” və “Bu jurnalistlər niyə, nədən və nə üçün etiraz edirlər?” sualları təbii ki, cavab tələb edir.
Əvvəla, xatırladaq ki, Azərbaycanda “Media Haqqında” qanun, kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətini tənzimləyir. Medianın İnkişafı Agentliyi isə mass-medianın və media mənsublarının reyestrini hazırlamaqla məşğuldur. Bu tənzimləmələr medianın fəaliyyətində şəffaflığı və məsuliyyəti artırmaq məqsədi daşıyır.
Ancaq bir qrup jurnalist, daha doğrusu, kiçik saytların rəhbərləri – təbii, onların hər biri “mənim saytım ölkədə ən nüfuzlu və oxunan saytlar arasındadır” deyərək etiraz edəcəklər, buna şübhəmiz yox – bu tənzimləmələrin söz azadlığını məhdudlaşdırdığını iddia edirlər. Onlar reyestr sisteminin medianın azad fəaliyyətinə mane olduğunu deyirdilərsə, indi çalışdıqları və ya rəhbərlik etdikləri “informasiya resursları”nın, yəni saytların məhkəmə təqiblərinə məruz qaldıqlarını deyirlər.
Həmin jurnalistlərdən biri hətta “İş o yerə çatıb ki, adi bələdiyyə sədri belə, jurnalisti məşkəməyə verir!” tipli paradoksal, hətta absurd şikayətdə bulunub.
Aksiya keçirmək fikrində olanların dediklərinə inansaq, Azərbaycanda media azad deyil, Qərb ölkələrində isə söz azadlığı fantastik həddədir və jurnalist də “paşa könlü”ndən nə keçirsə, onu da yaza bilər.
Gerçəkdən belədirmi?
Azərbaycandakı vəziyyəti daha yaxşı anlamaq üçün, beynəlxalq presedentlərə nəzər salmaq vacibdir. ABŞ və Avropada da medianın tənzimlənməsi mövcuddur və jurnalistlər diffamasiya və böhtanla bağlı məsuliyyət daşıyırlar. Bu ölkələrdə də jurnalistlər məsuliyyət daşıyır və qanunvericilik şəffaflıq və məsuliyyət prinsiplərinə əsaslanır.
Qərbin bəzi ölkələri üzrə vəziyyətə və faktlara nəzər salaq.
Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ): ABŞ-da söz azadlığı Konstitusiyanın Birinci Düzəlişi ilə təmin edilir. Bununla yanaşı, diffamasiya və böhtan kimi hüquq pozuntuları üçün ciddi cəzalar mövcuddur. 1964-cü il tarixli “New York Times Co. v. Sullivan” qərarı, ictimai şəxslərə qarşı irəli sürülən diffamasiya iddialarında “ağır niyyət” standartını müəyyən edib. Bu standart, jurnalistlərin işini asanlaşdırsa da eyni zamanda məsuliyyətlərini dəfələrlə artırıb.
Böyük Britaniya: Böyük Britaniyada diffamasiya qanunvericiliyi geniş yayılıb və jurnalistlərin məsuliyyətini müəyyənləşdirir. 2013-cü ildə qəbul edilmiş “Diffamasiya Aktı” diffamasiya hallarında müdafiə mexanizmlərini yenidən formalaşdırmış və söz azadlığı ilə fərdi ləyaqət arasında tarazlıq yaratmağa çalışmışdır. Jurnalistlər üçün doğruluq və ictimai maraq müdafiəsi kimi prinsiplər müəyyən olunub.
Fransa: Fransada diffamasiya və böhtanla bağlı qanunlar sərtdir və jurnalistlərin məsuliyyətini ciddi şəkildə tənzimləyir. 1881-ci il tarixli “Press Qanunu”, media nümayəndələrinin məsuliyyətini müəyyən edən əsas qanunlardan biridir. Bu qanun, jurnalistlərin doğru məlumat vermək və şəxslərin ləyaqətini qorumaq öhdəliyini vurğulayır.
Almaniya: Almaniyada diffamasiya və böhtanla bağlı qanunlar cinayət qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Almaniya Cinayət Məcəlləsinin (Strafgesetzbuch) 186-188-ci maddələri diffamasiya və böhtan hallarında cəza tədbirlərini müəyyən edir. Bu qanunlar jurnalistlərin məlumatları dəqiqliklə yoxlamalarını tələb edir.
İtaliya: İtaliyada diffamasiya və böhtan halları Cinayət Məcəlləsinin (Codice Penale) 595-ci maddəsi ilə tənzimlənir. Bu qanuna əsasən, şəxsin ləyaqətinə xələl gətirən məlumatların yayılması cinayət hesab olunur və cəzalandırılır.
… Avropa ölkələrində mediada yoxlanmamış məlumatların yayılmasına görə məsuliyyət qanunvericiliyi geniş yayılıb və müxtəlif formalarda mövcuddur. Bu qanunlar, jurnalistlərin məsuliyyətini müəyyən edir və onların doğru məlumat vermələrini təmin etmək məqsədi daşıyır. Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və İtaliya kimi ölkələrdə diffamasiya və böhtan hallarında ciddi cəzalar tətbiq edilir və jurnalistlər məsuliyyət daşıyırlar. Bu qanunlar və presedentlər, Avropa ölkələrində medianın məsuliyyətli və peşəkar fəaliyyət göstərməsini təmin etmək üçün vacibdir.
Bəs yaxşı, Azərbaycanda olduğu kimi, Qərbdə də özlərini “tam müstəqil və azad media”nın mənsublarıkimi qələmə verən jurnalistlər şəxslər, yaxud qurumlar və ya şirkətlər barədə yoxlanmamış, həqiqətə uyğun olmayan, qərəzli məlumat yayarsa, onlar cəzalanmır?
Təm əksinə, ağır cəzalar alırlar.
Yenə də faktlara nəzər salaq:
ABŞ
“MakLaybel işi” (McDonald’s Corporation v Steel & Morris, 1997): “McDonald’s” iki fəalı diffamasiya iddiası ilə məhkəməyə vermişdi. Bu iş, diffamasiya ilə bağlı Böyük Britaniyada ən uzun məhkəmə prosesi kimi tanınır. Məhkəmə fəalların “McDonald’s” haqqında yaydığı bəzi məlumatları doğruluqla əsaslandıra bilmədikləri üçün onları təqsirli bilmişdi.
“Bane və Oboe Pola qarşı” (2019): Bu işdə, jurnalist bir şəxsin şəxsi həyatına dair yoxlanmamış məlumatlar yaydığı üçün məhkəməyə verildi və təqsirli bilindi.
Fransa
“Sabiq prezident Nikolya Sarkozi “Charlie Hebdo”ya qarşı (2008): “Charlie Hebdo” jurnalı keçmiş prezident N.Sarkozi haqqında yayımladığı məlumatların doğruluğunu sübut edə bilmədiyi üçün məhkəmədə təqsirli bilinmişdi. Bu iş Fransada diffamasiya qanunlarının sərtliyini göstərir.
“Zemmur işi” (2011): Jurnalist Erik Zemmur,yaydığı yoxlanmamış və təhqiramiz məlumatlar səbəbindən diffamasiya iddiası ilə məhkəməyə verilmiş və məhkəmə tərəfindən cəzalandırılmışdı.
Almaniya
“Böhmermann işi” (2016): Alman komediya aktyoru və jurnalist Yan Böhmermann Türkiyə prezidenti Ərdoğan haqqında təhqiramiz və yoxlanmamış məlumatlar yaydığı üçün məhkəməyə verildi. Məhkəmə Böhmermannın bəzi ifadələrinin qanunlara zidd olduğunu müəyyən etdi.
“Henrix Böll işi” (1972): Yazıçı və jurnalist Henrix Böll “Die verlorene Ehre der Katharina Blum” adlı yazısında yoxlanmamış məlumatlar yaydığı iddiası ilə məhkəməyə verildi
İtaliya
“Sallusti işi” (2012): Jurnalist Alessandro Sallusti yayımladığı yoxlanmamış məlumatlar səbəbindən məhkəməyə verildi və məhkəmə tərəfindən cəzalandırıldı.
“”Giornale” işi” (2009): “Il Giornale” qəzeti, bir şəxsin şəxsi həyatına dair yayımladığı yoxlanmamış məlumatlar səbəbindən məhkəməyə verildi və cərimələndi.
Azərbaycanda bəzi jurnalistlər söz azadlığını məhdudlaşdırdığını iddia edirlər. Lakin, bu iddialar geniş ictimai dəstək tapmır. Əksinə, bir çox ekspertlər bu tənzimləmələrin Azərbaycanda reket və rüşvət jurnalistikasının qarşısını almaq üçün vacib olduğunu vurğulayırlar. Məhkəməyə müraciət edən şəxslər isə şərəf və ləyaqətlərinə dəyən zərbələrə görə qanun çərçivəsində haqlarını tələb edirlər ki, bu da azad mediaya təzyiq kimi qiymətləndirilə bilməz.
Azərbaycanın media tənzimləmə qanunvericiliyi beynəlxalq standartlara uyğun olaraq medianın şəffaflığı və məsuliyyətini artırmaq məqsədi daşıyır.
Sabah aksiya keçirmək fikrinə düşən bir neçə jurnalistin etirazları həmin şəxslər tərəfindən “informasiya azadlığının məhdudlaşdırılmasına qarşı” kimi qələmə verilsə də, ölkə mass-mediasında aparılan islahatlar və tətbiq edilən yeniliklər medianın peşəkarlığını və etibarlılığını artırmaq üçün vacibdir. Beynəlxalq praktika göstərir ki, media azadlığı ilə məsuliyyət arasında tarazlıq yaradılması vacibdir və Azərbaycan da bu istiqamətdə gərəkli bütün addımlar atılır.
Müasir media mühitində balanslı və obyektiv jurnalistikanın prinsiplərinin qorunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təəssüf ki, bəzi media qurumları və jurnalistlər bu prinsipləri gözardı edərək öz şəxsi fikirlərini və subyektiv təhlillərini oxuculara “araşdırma” və “təhqiqat” adı altında təqdim edirlər. Bu cür yanaşma təbii ki,mediada etibarlılığı və şəffaflığı zədələyir.
Araşdırma və təhqiqat jurnalistikası, ictimai maraqların qorunması və ictimaiyyətə mühüm məlumatların çatdırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu növ jurnalistika doğru məlumatın üzə çıxarılması və cəmiyyətin daha yaxşı başa düşülməsi üçün əsas vasitədir. Araşdırma və təhqiqatlar obyektivlik və balans prinsiplərinə əsaslanmalı, müxtəlif tərəflərin mövqeləri mütləq şəkildə nəzərə alınmalıdır.
Məlumat dərc edərkən qarşı tərəfin mövqeyinin də yer alması obyektivliyin və ədalətin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. İttiham edilən tərəfin fikirlərinin dərc olunması, oxucuların məlumatı tam və doğru şəkildə anlamasına kömək edir.
Sabah da aksiya keçirmək istəyən jurnalistlər şəxsi fikirlərini və mövqelərini oxuculara “absolyut həqiqət” kimi təqdim etməyə çalışırlar. Bu oxucuların yanlış məlumatlanmasına və yanlış nəticələr çıxarmasına səbəb olur. Subyektiv təhlillərin obyektivlik prinsiplərini pozması, mediada etibarlılığı azaldır və cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyinə zərər verir.
Müasir mediada obyektivliyin və ədalətin təmin edilməsi üçün jurnalistlərin və media qurumlarının etik prinsiplərə riayət etməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Araşdırma və təhqiqat jurnalistikası, müxtəlif tərəflərin mövqelərini nəzərə alaraq obyektiv və balanslı məlumat təqdim etməlidir. “Qarşı tərəfin mövqeyini öyrənməyə hazırıq” cümləsi ilə bitən “araşdırma” və “təhqiqat”ları dərc edən media qurumlarının məqsədləri bəllidir. İstənilən şəxs və ya qurum barədə məlumat dərc olunarkən, qarşı tərəfin mövqeyi mütləq şəkildə yer almalıdır. Amma sabah etiraz aksiyası keçirməyə çalışan bir qrup jurnalist, əfsuslar olsun, bunu unudur, subyektiv təhlillərə, şəxsi fikri və mövqeni absolyut həqiqət qismində qələmə verməyə çalışırlar. Bu, təbii ki, çağdaş mediada yolverilməz haldır.
Reket jurnalistikası media sahəsindəki ciddi bir problemlər biri deyil artıq: bu bəlaya qarşı mübarizə çox ciddi şəkildə aparılır.
“Söz reketi” ilə məşğul olanların pul “hədiyyə”si və ya rüşvət müqabilində araşdırma və məqalə dərc etməsi kimi etik olmayan və qanunsuz fəaliyyətləri əhatə edir.
Azərbaycanda reket jurnalistikası ilə mübarizə media sektorunun şəffaf və etibarlı olmasını təmin etmək üçün vacib bir addımdır. Bu, yalnız jurnalistlərin və media təşkilatlarının deyil, həm də bütün cəmiyyətin üzərinə düşən bir məsuliyyətdir.
Məsuliyyətdən yayınaraq “azad mediaya basqı”dan bəhs edənlər isə əvvəlki fəaliyyətlərinin sonunun çatdığını anlayırlar.
Belədirsə, məntiqsiz iradlarla iddialar yaymaq, “təzyiq və basqılar”dan bəhs edərək illüziyalar aləmində gərdiş etmək əvəzinə, normal jurnalistika ilə məşğul olmaq gərəkdir.
Bilirik, həmin şəxslər üçün adekvat jurnalistika çətin olacaq. Amma cəhd göstərməyə, özlərini islah etməyə, əyilmiş yollarından çıxmağa çalışsınlar.
Çirkli pulların üfunət qoxusunu unutsunlar, halal zəhməti dadsınlar.
Azad, müstəqil mediadan və ifadə sərbəstliyindən bəhs edirlərsə…
Orxan Hun
Milli.Az
